चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुबमा अहिले दिनको समय छ । त्यहाँ पृथ्वीको १४ दिनको एक दिन हुनेछ अर्थात त्यहाँ चौध दिन सम्म उज्यालो हुनेछ । त्यही उज्यालोभरी मात्र चन्द्रयानले काम गर्ने कारण हो उसका सौर्य प्यानलहरु सूर्यको प्रकाशबाट चार्ज हुनेछन । जब १४ दिन पछि दक्षिणी ध्रुबमा रात पर्नेछ तब अर्को १४ दिन रात नै रात रहनेछ । यसो हुदा ती सौर्य प्यानलहरु चार्ज हुने छैनन र काम गर्न बन्द हुनेछ । दक्षिणी ध्रुबमा रातको तापक्रम माईनस २३० डिग्रि हुने भएकाले पनि सोलार प्यानलले ताप कतैबाट पाउने अवस्था हुदैन ।
भारतको चन्द्रयान–३ स्याटेलाइटले बुधबार साँझ चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा विक्रम ल्यान्डर अवतरण गरी इतिहास रच्यो । विक्रम ल्यान्डरले दक्षिणी ध्रुवको नजिक नरम ल्याण्ड गर्नुपर्यो जुन धेरै राम्रो भयो। यो भारत र सारा विश्वका लागि ठूलो उपलब्धि हो। चन्द्रयान–३ मा सारा विश्वको नजर अडिएको थियो । यो सफलतासँगै भारत चन्द्रमाको दक्षिणी ध्रुवमा अवतरण गर्ने पहिलो देश बनेको छ र चन्द्रमामा सफ्ट ल्याण्डिङ गर्ने चौथो देश बनेको छ । यसअघि रुस, चीन र अमेरिकाले चन्द्रमामा सफ्ट ल्यान्डिङ गरिसकेका छन् ।
तर यी सबैको काम भूमध्यवर्ती क्षेत्रमा थियो। विक्रम ल्यान्डरले दक्षिण ध्रुव नजिक सफ्ट ल्यान्डिङ गरेको छ, जुन भारतका लागि गर्वको विषय हो ।
कसरी अवतरण भयो विक्रम ल्यान्डर दक्षिण ध्रुवमा ? हामी बारम्बार सफ्ट ल्यान्डिङ शब्द प्रयोग गरिरहेका छौं। तर यो नरम अवतरण सहज भएको छैन। विक्रम ल्यान्डर १० किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतिमा चन्द्रमाको सतहमा बसेको छ । चन्द्रयान-२ को ल्यान्डर चन्द्रमाको सतहमा खसेजस्तै यो रिलिज भयो भने निकै तीव्र गतिमा खस्नेछ । तर चन्द्रयान–३ को विक्रम ल्यान्डर चन्द्रमाको सतहमा मायासाथ बस्न सक्ने गरी बनाइएको थियो । र पछि उसले बेंगलुरुको कमाण्ड सेन्टरसँग अन्तरक्रिया गर्न सक्यो।
यो ठूलो र कठिन कार्य हो। विश्वमा अहिलेसम्म भएका सबै सफ्ट ल्यान्डिङमध्ये दुईमध्ये एउटा मात्रै सफल भएको छ । यसअघि भारतको चन्द्रयान–२ को ल्यान्डर दुर्घटनामा परेको थियो । तर यसपछि चन्द्रयान–३ को विक्रम ल्यान्डर चन्द्रमामा अवतरण गर्नु ठूलो उपलब्धि हो । विक्रमको नाम भारतमा अन्तरिक्ष प्रविधिका पिता विक्रम साराभाईको नामबाट राखिएको थियो। यस्तो अवस्थामा उनीहरु जहाँ भएपनि उनीहरुका लागि पनि यो निकै खुशीको दिन हुनेछ ।
यसका लागि चन्द्रयान-३ को विक्रम ल्यान्डरलाई १२५*२५ किलोमिटरको कक्षमा राखिएको थियो। यसपछि यसलाई डिओर्बिट गरिएको थियो। यसपछि यसलाई चन्द्रमाको सतहतर्फ पठाउँदा यसको गति ६ हजार किलोमिटर प्रतिघण्टाभन्दा बढी थियो । यसपछि, केही मिनेटमा, जब यो चन्द्रमाको सतहमा सफ्ट-ल्याण्ड गरिएको थियो, यसको गति धेरै कम भयो। यसका लागि विक्रम ल्यान्डरमा राखिएका चार इन्जिनको सपोर्ट लिइएको थियो । यसपछि दुई इन्जिनको सहयोगमा विक्रमलाई चन्द्रमाको सतहमा ल्याइयो ।
चन्द्रयान–३ को विक्रम ल्यान्डर चन्द्रमाको सतहमा पुगेको छ र अब यसको रोभर प्रज्ञान बाहिर निस्कने प्रतिक्षा छ तर विक्रम भूमिबाट बाहिर निस्केको प्रज्ञान हेर्न अलि कुर्नुपर्नेछ । चन्द्रमाको जमिनमा बसेको विक्रम ल्यान्डरका कारण निस्किएका धुलोका कणहरूलाई केही घण्टाभित्रै भुइँमा बस्ने वा विक्रमबाट टाढा सर्ने मौका दिइनेछ । यसपछि विक्रम ल्यान्डरबाट र्याम्प खुल्नेछ, जसको सहयोगमा प्रज्ञानले चन्द्रमाको सतहमा हिँड्न थाल्नेछन्। प्रज्ञान रोभर र विक्रम ल्यान्डर एकअर्कासँग कुरा गर्न सक्छन्। विक्रम ल्यान्डरले चन्द्रयान-२ को अर्बिटर र बैंगलोरको कमाण्ड सेन्टर दुवैसँग कुरा गर्न सक्छ।
विक्रम र प्रज्ञान दुवै सौर्य ऊर्जाबाट संचालित छन्। उनीहरूलाई चन्द्रमाको ठाउँमा ठीकसँग पुर्याइएको छ। किनभने अब १४ दिनसम्म उज्यालो हुनेछ, त्यसपछि प्रज्ञान र विक्रमले काम गर्न सक्नेछन् । केही समयपछि चन्द्रमाको सतहबाट पहिलो तस्बिर आउनेछ जसमा प्रज्ञानले विक्रमको तस्बिर लिनेछन् र विक्रमले प्रज्ञानको तस्बिर खिच्नेछन् । चन्द्रमाको सतहबाट खिचिएको यस्तो तस्बिर यो पहिलो हुनेछ । विक्रम र प्रज्ञानले ४*२.५ किलोमिटर क्षेत्रमा काम गर्नेछन् जसलाई कलाम विहार नाम दिएको छ। किनभने भारतका पूर्व राष्ट्रपति एपीजे अब्दुल कलामले भारतले आफ्नो झण्डा चन्द्रमाको सतहमा दक्षिणी ध्रुव नजिक ल्याउनु पर्ने बताएका थिए । यस्तो अवस्थामा सुखको यो सारा खेल कलाम विहारबाट मात्रै हो । विक्रम साराभाईले भारतलाई चन्द्रमामा लैजाने आधारशिला राखेका थिए ।
रेडियो वेबहरू प्रज्ञान र विक्रम बीचको सञ्चारको माध्यम हो। यी विद्युत चुम्बकीय तरंगहरू हुन्। प्रज्ञानले आफ्नो ल्यान्डर विक्रमसँग कुरा गर्न सक्ने गरी बनाइएका छन् । प्रज्ञानले बेंगलुरुको कमाण्ड सेन्टरमा सीधै कुरा गर्न सक्दैनन्। तर विक्रमले सिधै बेंगलुरुको कमाण्ड सेन्टरमा कुरा गर्न सक्छन् तर चन्द्रयान-३ को प्रोपल्सन मोड्युलमा कुनै सञ्चार उपकरण छैन।
