शिवाजीद्वारा मारिएका अफजल खानले आफ्ना ६३ श्रीमतीलाई मारेका थिए ?

कर्नाटकको बिजापुरमा एउटा मञ्चमा सातवटा पङ्क्तिहरू छन्। पहिलो चार लाइनमा एघार, पाँचौं पङ्क्तिमा पाँच र छैठौं र सातौं लाइनमा सात। कुल ६३ वटा चिहान छन् ।

तिनीहरूको समान दूरी, आकार र डिजाइनले सुझाव दिन्छ कि यी चिहानहरू लगभग एकै समयमा मरेका मानिसहरूका हुन्। चिहानको माथिल्लो भागले ती सबै महिलाको रहेको देखाउँछ। सन् २०१४ मा कर्नाटकको बिजापुरको नाम परिवर्तन गरी विजयपुर राखिएको थियो। सहरको कुनामा लुकेको यो ‘पर्यटक स्थल’लाई ‘सिक्सटी ग्रेभ्स’ भनिन्छ। यो शहर 1668 सम्म आदिल शाही शासकहरूको राजधानी थियो। बीजापुर सल्तनतका कमाण्डर अफजल खानले बीजापुर साम्राज्यको दक्षिणी विस्तारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए।

यो त्यही अफजल खान हो जसलाई मराठा सेनापति शिवाजीले बाघको कीलाले हानेर मारेका थिए । सन् १६५९ मा विजापुरका तत्कालीन सुल्तान अली आदिल शाह द्वितीयले अफजल खानलाई शिवाजीसँग लड्न पठाए । भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणका हेनरी कजिन्सका अनुसार यस अभियानमा निस्कनुअघि ज्योतिषीहरूले अफजल खानलाई युद्धबाट जिउँदै नफर्किने बताएका थिए । कजिनले आफ्नो पुस्तक ‘विजापुर: द ओल्ड क्यापिटल अफ द आदिल शाही किंग्स’ मा लेखेका छन् कि अफजल खानलाई भविष्यवाणीहरूमा यति धेरै विश्वास थियो कि उनी ध्यान दिएर हरेक कदम चाल्ने गर्थे। हेनरी कजिन्स 1891 देखि 1910 सम्म भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणको पश्चिमी डिभिजनका सुपरिटेन्डेन्ट थिए।

सन् १९०५ मा प्रकाशित यस पुस्तकमा लेखिएको छ कि परम्परा अनुसार उनी अर्थात् अफजल खानले आफ्नो दरबार नजिकै आफ्नो मकबरा र मस्जिद बनाउँदै थिए । यो दुई तले मस्जिद 1653 मा पूरा भएको थियो। माथिल्लो तला महिलाका लागि राखिएको मानिन्छ । यो मिति अफजल खानको नामसँगै मस्जिदको आर्कमा लेखिएको छ।

जब अफजल खानले शिवाजी विरुद्ध अभियानको आदेश दिए, यो चिहान पूर्ण रूपमा तयार थिएन। अफजल खान ज्योतिषीहरूको भविष्यवाणीबाट यति प्रभावित भए कि उनले आफ्नो चिहानमा आफ्नो मृत्युको मितिको रूपमा आफ्नो प्रस्थानको वर्ष लेखे। यही कारण थियो कि बिजापुर छोड्दा अफजल खान र उनका साथीहरु अब फर्केर आउदैनन् भन्ने सोचेर गए । किताबमा लेखिएको छ, “यस कारणले गर्दा उनीहरूले आफ्नी श्रीमतीलाई डुबेर मार्ने निर्णय गरे।” इतिहासकार लक्ष्मी शरतले ‘द हिन्दू’का लागि लेखेका छन् कि अफजल खानले युद्धमा मरेपछि अरू कसैको हातमा नपरोस् भनेर अफजल खानले आफ्ना सबै पत्नीहरूलाई एक एक गरी इनारमा धकेले।

उनले लेखेकी छिन्, “उनकी श्रीमती मध्ये एकले भाग्न खोजे, तर उनी पछि समातिए र उनी पनि मारिए।” हेनरी कजिन्सका अनुसार यस कम्प्लेक्समा ६३ महिलाको चिहानबाहेक अर्को एउटा चिहान खाली छ । उनी लेख्छन्, “सायद एक वा दुई महिला बाँचे र खाली चिहानले यो संकेत गर्दछ।”

इतिहासकार जदुनाथ सरकारका अनुसार, “अफजल खानको यो अभियानको बारेमा धेरै कथाहरू पछिल्ला वर्षहरूमा प्रसिद्ध भए।”
जदुनाथ सरकार लेख्छन्, “यो पनि ती कथाहरू मध्ये एक हो। भनिन्छ कि अफजल खानले शिवाजी विरुद्ध आफ्नो अभियानमा निस्कनु अघि, एक ज्योतिषीले भविष्यवाणी गरेका थिए कि उनी युद्धबाट जीवित फर्कने छैनन्। त्यसैले उनले आफ्ना 63 पत्नीहरूसँग विवाह गरे। बिजापुर नजिकैको अफजलपुरामा उनको मृत्युपछि उनलाई अरु कुनै पुरुषले फेला पार्न नपरोस् भनेर उनको हत्या गरिएको थियो।

अनुसन्धानकर्ता मुहम्मद अनीसुर रहमान खानका अनुसार कर्नाटकको बिजापुरमा रहेको अलामिन मेडिकल कलेज नजिकैको पुरानो भवनको बीचमा एउटा प्लेटफर्ममा सात पङ्क्तिमा धेरै समान चिहानहरू छन्। स्थानीयले यसलाई ‘६० चिहान’ भनेर चिन्छन्। अनिसुर रहमान खानको अनुसन्धानका अनुसार, “यी सबै चिहान अफजल खानका पत्नीहरूका हुन्, जसलाई उनले शिवाजीसँग युद्ध गर्नुअघि हत्या गरेका थिए ताकि अफजल खानको मृत्युपछि अरू कसैले उनका पत्नीहरूसँग विवाह नगरून्।” अफजल खानले आफ्नी पत्नीको छेउमा गाड्न चाहन्थे तर उनी युद्धबाट फर्किएनन्।

मुहम्मद शेख इकबाल चिश्तीलाई उद्धृत गर्दै अनिसुर रहमान खानले लेखेका छन्, “यहाँ ६० वटा चिहान छन् भन्ने कुरा जनतामा प्रचलित छ तर यो सत्य होइन किनभने यहाँ जम्मा ६४ वटा चिहान छन्। तीमध्ये एउटा खाली छ।” अनिसुर रहमान खान लेख्छन्, “यो कब्रिस्तान शाही परिवारका महिलाहरूका लागि आरक्षित गरिएको हुन सक्छ। त्यस समयमा युद्ध सामान्य थियो। यसका बावजुद, एक कमाण्डरले अज्ञानताले भरिएको यस्तो कायर कदम कसरी उठाउन सक्छ?”
यी चिहानहरू पछाडिको कथामा विश्वास गर्नुहोस्।

चिहान देखेपछि लक्ष्मी शरतले लेखेकी छिन्, “काला ढुङ्गाले बनेका यी चिहानहरू सुरक्षित छन्, कतिपयको ढुङ्गा भाँचिएका छन्। त्यहाँ अनौठो सन्नाटा छ, जो मारिएका महिलाहरूको अन्तिम चित्कारले गुञ्जिरहेको छ। “यो मेरो मुखमा धकेलियो र मैले त्यहाँ कम्पन महसुस गरें।” उनले थप लेखिन्, “स्पष्ट रूपमा अफजल खान आफ्नी पत्नीको छेउमा गाड्न चाहन्थे तर उनी युद्धको मैदानबाट कहिल्यै फर्किएनन्।” कजिनहरूका अनुसार, “अफजल खानको दरबारको भग्नावशेषको उत्तरमा रहेको उनको चिहान खाली रह्यो।” काकाहरू लेख्छन्, “अफजल खानलाई शिवाजीले मारेको ठाउँ नजिकैको प्रतापगढमा गाडिएको थियो। उनको शव बिजापुरको समाधिमा लगिएको थिएन।”

शिवाजीको हातमा अफजल खानको मृत्यु भारतीय इतिहासको एक रोचक अध्याय हो। शिवाजीले अफजल खानलाई बाघको कीलाले प्रहार गरी मारेका थिए।

-वक़ार मुस्तफ़ा
पदनाम,रिसर्चर