गुलाम नवी मन्सुर- नेपाल एउटा यस्तो देश हो जहाँ धार्मिक विविधता र धार्मिक सहिष्णुतालाई कानून र समाज दुवैले मान्यता दिन्छ। नेपालको इतिहासमा धर्मको महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको छ। सर्वधर्म समभाव भनेको सबै धर्मलाई समान व्यवहार गर्नु हो। धर्म भनेको जनताको कल्याण गर्ने काम हो, त्यो धर्म हो। समानता भनेको सम्मानको भावना हो। त्यसैले सबै धर्मको समानता भनेको सबै धर्मको सम्मान हो। नेपालको संविधानले नेपालका सबै नागरिकहरूलाई धार्मिक स्वतन्त्रताको अधिकार दिएको छ।
नेपालमा धेरै जाति, धेरै धर्मका मानिसहरू र धेरै विश्वासका अनुयायीहरू बस्छन्। सबैले सहिष्णुताको जीवन बिताउँछन्, कसैले कसैको धार्मिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्दैन र आ–आफ्नो आस्था अनुसार धार्मिक अनुष्ठान गर्दछ ।
विविधतामा एकता नेपालको सबैभन्दा ठूलो विशेषता हो। यहाँ हिन्दु, बौद्ध, किरात जैन, सिख, इसाई, मुस्लिम, फारसी आदि धर्मका मानिसहरु बसोबास गर्छन् । सबैको पूजा गर्ने तरिका फरक फरक छ। आफ्नो आस्था र विश्वासको आधारमा उनीहरु धर्मप्रति सहिष्णुतापूर्वक आस्था व्यक्त गर्छन् ।
सामान्यतया मानिसहरूले धर्मलाई सम्प्रदायको रूपमा लिन्छन्। तर धर्म भनेको फराकिलो अर्थ भएको शब्द हो। धर्मको परिभाषा राम्ररी नबुझेको कारण मार्क्सले धर्म भनेको अफिम जस्तै हो जसले मानिसलाई मानिसबाट छुट्याउँछ, जसरी मातेको मानिसले आफूलाई चिन्न सक्दैन, त्यसरी नै धर्ममा शुरु गरेको व्यक्तिले वास्तविकताबाट पछाडी फर्कन्छ भन्ने कुरा धर्मको परिभाषालाई राम्ररी नबुझ्ने गरेको थियो । मार्क्सले सायद धर्म र सम्प्रदायलाई एउटै ठानेर यस्तो व्याख्या गरेका थिए । यदि उनले धर्मको वास्तविक अर्थ बुझेको भए उनले यस्तो बोल्ने थिएनन। धर्मले समाजलाई विभाजन गर्दैन, एकताबद्ध गर्छ । धर्म आत्म-विकासको माध्यम हो। त्यसैले यसलाई सबैभन्दा उत्कृष्ट मानिएको छ । धर्म आत्म-शुद्धि, आत्म-मुक्ति र आत्म-सुधारको माध्यम हो। त्यहाँ मूलतः दुई प्रकारका धर्महरू छन् – पहिलो सेवानिवृत्त धर्म र दोस्रो निवृत्तिमा आधारित धर्म। आत्मसंयम खराब आचरणको अस्वीकार सेवानिवृत्तिको जरा हो। आसक्ति, द्वेष, लापरवाही आदिबाट मुक्त आचरण, आत्म-अध्ययन, ध्यान, व्रत, सेवा, नम्रता आदि निवृत्तिमा आधारित धर्मका लक्षण हुन्। यसबाहेक जे आचरण हुन्छ । त्यो सांसारिक प्रवृत्ति हो, धर्म होइन। वास्तवमा ज्ञान, दर्शन र चारित्रिक तपस्या जो मोक्ष मार्गका साधन हुन्, त्यसलाई धर्म भनिन्छ। भौतिक प्रगति हासिल गर्न संसारमा देखिने प्रतिस्पर्धा मूलतः सहज हो र अराजकता बढाउँछ। भौतिक विकास जति बढ्छ, लोभ पनि बढ्छ र जब लोभ बढ्छ, दुःख अपरिहार्य छ। अध्यात्म विकासको प्रयासमा भौतिक उपलब्धि स्वतः प्राप्त हुन्छ। आसक्ति र घृणाले संसारको विस्तारलाई निम्त्याउँछ। जहाँ बलियोको पालनपोषण हुन्छ र कमजोरको शोषण हुन्छ त्यहाँ धार्मिक सहिष्णुता हुन सक्दैन। सांसारिक कर्तव्यभन्दा धर्म फरक छ। साधारणतया मानिसले जे गर्छ त्यो धर्म हो भनी सोच्छ तर त्यस्तो होइन । धर्म शास्त्र अनुसार आचरणमा आधारित छ। धर्म मोक्षमुखी छ र सांसारिक कर्तव्य लौकिक उन्मुख छ। धर्म र सांसारिक कर्मको भिन्नता स्पष्ट छ। कृषि, वाणिज्य, व्यापार आदि काम जनहितको लागि मात्र हो। मूलतः आत्म-सुधार गर्ने काम नै धर्म हो। धर्म मूलतः आत्म विकास हो। सम्प्रदायको दृष्टिकोणले हेर्दा यसमा वैदिक धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म, ईसाई धर्म, इस्लाम आदि जस्ता धेरै प्रकार छन्। सामान्यतया धर्म अहिंसा हो र यसमा सबै धर्मलम्बीहरु समेटिन्छन् तर जब यसलाई साम्प्रदायिक दृष्टिकोणबाट व्याख्या गरिन्छ भने त्यो ठीक हुँदैन। धर्मको साम्प्रदायिक व्याख्या सही नभएको प्रायः देखिन्छ । बाटो फरक हुन सक्छ तर लक्ष्य सबैको एउटै हुन्छ । सबै विचारधाराहरूबीच एकता भयो भने मात्र धार्मिक सहिष्णुताको सम्भावना हुन्छ ।
वैदिक दर्शनमा सर्वे भवन्तु सुखिनःको सिद्धान्त जन कल्याणको सिद्धान्त हो। यसमा जनहितको कामना गरिएको छ । त्यसैगरी जैन दर्शनको अनिकान्तवाद, बौद्ध दर्शनको मध्यमार्ग, इसाई धर्मको भ्रातृत्व र इस्लामले आपसी प्रेम र धार्मिक सहिष्णुता सिकाउँछ। जसरी शरीरका अङ्गहरू फरक फरक भए पनि एकसाथ मिलेर आ–आफ्नो कार्य पूरा गर्छन्, त्यसैगरी विभिन्न धर्मका मानिसहरूले आ–आफ्ना वैमनस्यलाई छाडेर मिलेर काम गर्ने हो भने धार्मिक सहिष्णुताको उत्कृष्ट उदाहरण बन्न सक्छ ।नेपाल धर्मनिरपेक्षता देश हो यहाँ आचरणको महत्व परापूर्वकालदेखि नै मान्यता प्राप्त छ । राम्रो नैतिकता भएको व्यक्तिको मात्र परिष्कृत र व्यवस्थित जीवन हुन्छ। आचरणमा आधारित विचारहरूले जीवनलाई परिष्कृत गर्दछ। मानिसलाई माया गर्नु नै सबैभन्दा ठूलो धर्म हो। धर्ममा बहुजन हिताय र बहुजन सुखायको कामना गरिन्छ । नेपाली धर्मको विशेषता यो हो कि धेरै आक्रमणकारीहरूले यस धर्मलाई नष्ट गर्न खोजे तर यो धर्म यति उदार थियो कि सबै यसमा समाहित भए। यो मूल कारण हो। नेपाली धर्म अहिंसा हो। अहिंसा भनेको मन, वाणी वा शरीरबाट कसैलाई चोट नपुग्नु हो। सबैसँग प्रेमपूर्वक व्यवहार गर्नु, सबैसँग सहिष्णुतापूर्वक व्यवहार गर्नु, सबैसँग समानताको व्यवहार गर्नु यस धर्मको मूल कुरा हो। नेपालीहरुको एक विशाल बहुमतले आफूलाई कुनै न कुनै धर्मको रूपमा चिनाउँछ।
नेपालको जनसंख्याको ८१% ले सनातन धर्म पछ्याएका छन् । इस्लाम (५%) बौद्ध धर्म (८%), ईसाई धर्म (४%) नेपालीहरुले अनुसरण गरेका छन। नेपाल एक धर्मनिरपेक्षता भएको देश हो र यहाँ सबै जाती र धर्म, रीतिरिवाज र संस्कारको ठूलो महत्व छ। नेपाल जस्तो धर्मनिरपेक्षता देशमा सबै जातीको”धर्म” वास्तवमा धेरै संवेदनशील मुद्दा बनेको छ। नेपालमा लामो समयदेखि राजनीतिक आकांक्षा पूरा गर्न धर्मको प्रयोग हुँदै आएको छ । ठूला राजनीतिज्ञहरूले आफ्नो शक्तिको रोटी धर्मको आगोमा पकाउँछन। धर्मनिरपेक्षताले त्यस देशमा प्रचलित धर्महरूबाट राज्यको स्वतन्त्रताको अवधारणालाई बुझाउँछ। सबैको धर्मको उद्देश्य आफ्ना अनुयायीहरूलाई जीवन जिउनका लागि आवश्यक सबै गुणहरू उपलब्ध गराउनु र उनीहरूलाई एकताको भावनामा संगठित भएर समाजको हितमा काम गर्ने आधार प्रदान गर्नु हो। यी सन्देशहरूको सार यो हो कि प्रत्येक धर्म वा धर्मले एकताको पाठ सिकाउँछ।
धार्मिक एकताले मात्रै कुनै पनि समाज प्रगतिको बाटोमा हिड्न सक्छ । त्यसैले हरेक राष्ट्रले आफ्नो सीमाभित्र जातीय एकतालाई प्रोत्साहन गर्छ। मानिसमा एकता र सद्भाव भएन भने धर्मको अवधारणा नै अर्थहीन हुन्छ । हिन्दू, मुस्लिम, सिख र इसाई धर्ममा पनि साझा विचारधाराका कारण जनतामा एकताको भावना विकास हुन जरुरी छ। कुनै पनी संगठनको उत्पत्ति एकताको भावनाबाट हुन्छ। त्यसैले धर्म एकताको माध्यम हो। विशेष गरी नेपाल जस्तो धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रमा जब विभिन्न धर्मका मानिसहरू राष्ट्रिय हितको भावनामा एकजुट भएर उभिन्छन्, नेपालको धार्मिक एकताको उदाहरण सारा विश्वलाई देखाइन्छ। नेपालमा धार्मिक कट्टरवाद र धार्मिक कट्टरताको भावनालाई बढावा दिन केही विदेशी शक्तिहरूबाट समय-समयमा प्रयास भए पनि बहुसंख्यकले त्यस्ता शक्तिहरूलाई निस्तेज पार्ने प्रयास पनि जारी नै छ।
सबै धर्महरू विभिन्न फूलहरू जस्तै हुन्, जुन विभिन्न रंग र गन्ध भए पनि बगैंचाको रूपमा एकताबद्ध रहन्छ। तिनीहरू बगैंचामा फुल्ने सुन्दर फूलहरू जस्तै वा एउटै विशाल रूखका विभिन्न हाँगाहरू जस्तै हुन्। उनले आफ्नो र अरुको धर्मको पनि प्राकृतिक सम्मान हुनुपर्ने बताए । अब्दुल गफ्फार खानले पनि धर्मलाई विश्वमा शान्ति, प्रेम र राष्ट्रिय एकताको प्रतीक बताएका थिए । उनले धर्म भनेको ईश्वरका सेवकहरूको सेवाको लागि हो भनी आपसी प्रेम, आपसी सद्भाव र भ्रातृत्वका साथ बाँच्न सकोस् भनेका थिए। पैगम्बर मोहम्मदले पनि धर्मलाई सबै मानव जातिको कल्याणको लागि एकता स्थापना गर्ने माध्यम मानेका थिए।
