भनिन्छ जीवन संघर्ष हो । सबैको जीवन कुनै न कुनै संघर्ष गरेरै गुज्रिएको हुन्छ तर फरक प्रकारको संघर्षको आभाष भेटिन्छ, नवराज मैनालीसँग । केहि दुःख पाएकै भरमा मान्छेहरु जीवनदेखि आत्तिने गरेको पनि पाइन्छ तर नवराज मैनाली यस्ता व्यत्तित्व हुन्, जसले खुसीको अनुभुति त गरे होलान् तर सुःखको अनुभुति गर्न पाएका छैनन् । उनको जीवन कथा सरसर्ती हेर्दा लाग्छ दुःखको अर्को नाम सायद नवराज मैनाली नै हो ।
२०३७ सालमा मोरङ्ग जिल्लाको पथरी शनिश्चरेमा जन्मेकाका मैनालीले २ बर्षको हुँदै गर्दा बुवा छाड्नु परेको थियो भने आमाले एक जना दिदि र दाजुलाई मुलघरमै छाडेर अर्को विवाह गरेकी थिइन । नवराज भने सानै भएको हुँदा उनि आमासँगै अर्को घरमा अर्कैलाई बुवा बनाएर आएका थिए सुनसरीको तरहरामा ।
स्वभाविकै आफ्नै बुबाको माया नपाँउदा आमाको सिमित मायामा हुर्किए नबराज । खान लाउन दुःखले पाएका थिए तर सरकारी विद्यालयमै पढ्नको लागि पनि निकै संघर्ष गर्नुपर्यो नवराजलाई । अर्को बुबाले माया त निकै गर्छन नवराजलाई तर अत्ति नै गरिव भएका कारण पढाउन भने निकै गाह्रो भएको थियो । निकै उर्जाशिल समय थियो संघर्षमा बित्दै गयो । समयमा सरकारी विद्यालय पनि पढ्न बन्चित भएका मैनालीको जीवनसँग निकै ठुलो गुनासो छ ।
जतिवेला देशमा माओवादी र सरकारबिच द्धन्द्ध हुँदै थियो त्यतिवेला नवराज आफ्नो मात्र नभई सम्पुर्ण सर्वहाराको मुक्तिको लागि भन्दै लड्दै थिए प्रतिगमनका विरुद्धमा । हो, २०५४ साल साउन २५ गते नेकपा माओवादीमा प्रवेश गरेका मैनाली अवको क्रान्ति बन्दुकबाटै सम्भव छ भन्ने धारणा बोकेर माओवादी जनयुद्धमा होमिएका थिए ।
उनि जनयुद्धमा होमिँदै गर्दा योद्धाहरुमा एक प्रकारको छुट्टै जोश थियो । अव देशमा कसैले कसैलाई जातभातको आधारमा, धनी गरिवकै आधारमा भेदभाव गर्ने छैन भन्ने हुन्थ्यो तर भनेजस्तो र सोचेजस्तो अझै नभएको नवराजको स्वीकारोत्ति छ ।
मैनालीलाई २०५८ पौष १ गते इटहरीको हाँसपोसामा रहेको जनसहयोग उच्चमाविबाट ७ लाख नगद, कटुवा पेस्तोल सहितका हात हतियार सहित तत्कालिन दुश्मन अर्थात सुरक्षाकर्मी इलाका प्रहरी कार्यलय इटहरी, सेना र शसस्त्र प्रहरीको टोलीले पक्राउ गरेको थियो ।
विद्यालयबाटै पक्राउ परेका उनलाई कहिले सैनिक हिरासत त कहिले इलाका प्रहरीको हिरासत गरी १५ महिना इटहरीमा राखिएको थियो । आफु ६ महिना सैनिक हिरासत र ९ महिना इलाका प्रहरीको हिरासतमा आतंककारीको रुपमा बसेको नवराज बताउँछन् ।
हिरासतमा राखेकै बेला निकै साह्रो बिरामी भएपछि उनलाई केही दिन छाडिएको रहेछ तर पछि अलिक बिशेक हुँदै गएपछि २०६० असोज ३ गते सुतेकै ठाउँबाट रातको ११ बजे घरबाटै पक्राउ गरियो ।
त्यतिवेला प्रहरीले आफुलाई पुर्वकै खतरनाक आतंककारी भन्ने गरेको मैनालीको स्मरण छ । हिरासतमा उनले पाउनु यातना पाएका थिए । नेपालका मानवअधिकारीवदी संस्थाहरुले मानवअधिकारको संरक्षण गर्ने नाममा आफुहरुबाट सुचना लिने र सेनालाई दिने गरेको मैनालीले सुनाए । नेपालको मानवअधिकारमा सुक्ष्म चासो राख्ने अन्तराष्ट्रिय रेडक्रस आईसी आरसीले आफुलाई जोगाएको उनले बताए । जेल जिवन भोग्ने क्रममा मैनालीलाई विराटनगर कारागारमा पनि ३ महिना राखिएको थियो ।
पछि मैलानी जेलबाट छुटे त्यसैक्रममा २०६२ कार्तीक ११ गते मोटरसाईकल दुर्घटना भयो । मैनालीले चलाएको सवारीले एक जनाको ज्यान गयो प्रहरीले दुर्घटनामा सावरी ऐन अन्तर्गत मुद्धा हाल्नु पर्नेमा आतंककारी नै भनेर मुद्धा दर्ता गर्यो । त्यसले उनलाई ठुलो कारबाही भयो । जेलमा हंगामा गर्छ यो ठुलो अपराधी हो भन्ने हिसावले मैनालीलाई विरगन्ज पुुर्याइएको थियो ।
पहिलो,दोस्रो र तेस्रो चरणमा गरेर नवराजले ४४ महिनाको जेल जिवन बिताएका छन् । जिवन र भोगाईलाई सिर्जनाका माध्यमबाट व्यक्त गर्ने मैलानी रचनात्मक हिसावबाट पनि समाज परिवर्तन सम्भव छ भन्ने विचार राख्छन् । कवितामा उनको पुरानो लगाव छ । कविता लेखेरै उनले २०५७ सालमा गोरखापत्रबाट प्रदान गरिने राष्ट्रिय कविता पुरस्कार पाएका थिए ।
जेल जिवनमा पनि उनले कविता लेख्न छोडेनन् । विराटनगर कारागारमा हुँदा पनि कविता लेखे र त्यहाँ भएको एउटा प्रतियोगितामा पनि प्रथम भएका थिए मैनाली । वीरगंज कारागारमा हुँदा कविता लेख्थे अनि चिट्ठिका माध्यमबाट मनु मञ्जिललाई पास गर्थेँ । कति पटक त टेलिफोनबाट टिपाउँथे । ती कविताहरु कतै कार्यक्रमहरुमा बाचन हुन्थे त कसै पत्रपत्रिकामा प्रकाशित हुन्थे ।
२०६४ सालमा संविधानसभाको चुनाव भयो त्यतिवेला सिमा नाका मिचिएको विरुद्धमा आवाज बुलन्द गर्नेहरुको लहरमा नवराज मैनाली पनि थिए । पार्टी एकातिर थियो । जीवन अर्कोतिर थियो । आफ्नै बुवाको ममता नपाएको पिडा बोक्दै मैनालीले जिन्दगीका आरोह अवरोहहरु छिचोल्दै गए । माओवादी शान्ति प्रक्रियामा आएपछि मैनाली पार्टीको जिल्ला सदस्य पनि भएका थिए । रचनात्मक काम गर्ने र समाज परिवर्तनलाई मुल एजेन्डा बनाउने अभियानमा हिडेका उनको जिन्दगी चल्दैथियो जसो तसो ।
घरको समस्या एकातिर थियो पार्टीले पनि विदेश बिभागमा काम गर्न भनेपछि मैनाली २०७१ सालमा कतार गएका थिए तर घरमा गडबड भएपछि साँढे ४ महिनामै उनि फर्किए । माओवादीमा लागेको मान्छे कठोर हुन्छ भन्ने थियो तर उसलाई पनि डिप्रेसन भएपछि साथीहरुले मैनालीलाई धरान स्थित वीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा लगेर उपचार गराए । पछि उनि विस्तारै सामान्य जिवनमा फर्किए ।
कुनै बेला भारतले नेपाली सिमाना मिचेको बिरुद्धमा भारतको जोगवनीमा गएर नेपाली झण्डा उठाउने मैनाली त्यतिवेला आफुलाई सहयोग गर्ने तत्कालिन मन्त्री हिक्मत कार्कीलाई अझै सम्झिन्छन् ।
जोगवनी किमाथाँका सडक ठुलो बनाउनु पर्छ भन्ने मैनालीको आवज थियो । त्यहि आवाज निकाल्दा इटहरीको गोर्खा डिपार्टमेन्ट तोडफोड गर्न खोज्यो भनेर ७ घण्टा पुनः हिरासतमा राखिएको थियो नवराजलाई ।
कुनै कुरा गलत हो भनेर औल्याउने मात्र नभई त्यसको समाधान पनि निकाल्ने कसरतमा मैनाली लाग्ने गरेका छन् । नेपाली साहित्यमा जिवनलाई लगाएका मैनालीले २०७५ सालमा नयाँ युगको खोजी नामक कविता संग्रह समेत प्रकासनमा ल्याएका छन् । संग्रह प्रकासनका लागि साथ सहयोग गर्ने कवि देवान किराँती, बद्रि भिखारी, बिराट अनुपम, जिवि गजल, गायत्री लम्साललाई अहिले पनि सम्झिरहन्छन् उनी । मैनाली इटहरीको प्रहरी हिरासतमा हुँदा प्रगतीशिल कितावहरु ल्याइदिने गायत्री लम्साललाई हाम्रो कुराकानीका समयमा पनि मैनालीले निकै पटक सम्झिए । हाँस्य कलाकार मनोज गजुरेल र गायत्री लम्सालले मैनालीलाई उर्जा हौसला र साथ दिएका रहेछन् ।
जनयुद्धको घाईते समेत रहेका मैनाली नेकपा मोओवादी केन्द्र इटहरी उपमहानगरपालिका वडा न २० अध्यक्ष समेत हुन् । जनयुद्धमा खट्नेहरुलाई पार्टीले जति मुल्याँकन गर्नुपर्ने हो त्यो नभएको भनाई राख्ने नवराज आफ्नै तरिकाले सामान्य जिवनयापान गरिरहेका छन् । पछिल्लो समय पुर्वेली न्युजको व्यानरमा सञ्चालन हुने कार्यक्रम “ वास्तविकतासँग हामी” भन्ने कार्यक्रममा सामाजिक र जन सरोकरका बिषयलाई समेट्न थालेका छन् ।
साभार – प्रदेश पोर्टल
लेखक – प्रकाश बन्जारा
