मञ्जु नेपाल भण्डारी – तिज हिन्दु नारीहरुको महान चाड हो । हिन्दु धर्माबलम्बीहरुले वर्षभरि मनाउने विभिन्न पर्वहरुमध्येको एक महत्वपुर्ण चाड तिज हो । यो पर्व नेपाल र भारतको पश्चिम उत्तरी राज्यहरुमा मनाइन्छ । यो पर्वमा भगवान शिव र पार्वतीको पुजा आराधना गरिन्छ । विशेष गरी विवाहित महिलाहरुले आफ्नो श्रीमान् र छोराछोरीको दीर्घायूको कामना गर्न र अविवाहितहरुले पनि शिव जस्तै शक्तिपुरुष श्रीमान् पाउनका लागि दिनभर पानी समेत नखाइ ब्रत पुजा गर्ने चलन छ । तिजलाई शिव पार्वतीको पुजामा मात्रै सिमित राखिन्न । यो अवसरमा महिलाहरुले आफ्ना नयाँ पुराना साथी संगिहरु भेट्ने, रमाइलो गर्ने समेतलाई समेटिएको छ ।
हिन्दु संस्कृति अनुसार तिज मुख्यगरी तीन प्रकारका छन् । हरियाली तिज, काजरी तिज र हरितालिका तिज । यस बाहेक भारतमा अखा तिज, अव्रा तिज, काजल तिज, केबाडा तिज, झुलन उत्सब लगायतका तिज पनि मनाउने चलन छ । यी तिजमध्ये नेपालमा चाहिँ हरितालिका तिज मात्रै मनाउने चलन छ ।
हरियाली तिजः श्रावण महिनामा पर्ने भएकोले हरियाली तिजलाई अर्काे शब्दमा श्रावण तिज पनि भनिन्छ । यो तिजमा पनि ब्रत बस्ने र चन्द्रमाको पुजा गर्ने गरिन्छ । मनसुन वा वर्षाको मध्यमा चारैतिर हरियाली छाउदाँ मनाइने यो पर्वका दिन शिव र पार्वतीको पुनर्मिलन भएको मानिन्छ । माता पार्वतीले लामो समयसम्म गरेको ब्रत सफल भएको दिनको रुपमा यो दिनलाई लिइन्छ । हरियाली तिज खासगरी भारतको राजस्थान, पञ्जाब, हरियाणा, चण्डिगढतिर मनाइन्छ । काजरीतिजः खासगरी भारतको उत्तरप्रदेश, विहार, मध्य प्रदेश, राजस्थान लगायतका क्षेत्रमा काजरीतिज मनाइन्छ । भाद्र कृष्ण औंसीका दिन यो पर्व मनाइन्छ । राजस्थानतिर काजरीतिजलाई बढि तिज (ठुलो तिज) पनि भनिन्छ (हरियाली तिजलाई सानो तिज भनिन्छ) । यसमा पनि महिलाहरु ब्रत बसी शिव पार्वतीको पुजा सहित चन्द्रमाको पुजा गर्दछन् । विशेषगरी यो तिजमा निमको रुखमुनि पुजा गर्ने र पुजा सकिएपछि सात्तु खाएर ब्रत समापन गर्ने चलन छ ।
हरितालिका तिजः विशेषगरी नेपालमा यो चाड धुमधामसँग मनाउने गरिन्छ । यसका बारेमा हामी धेरै जानकार छौं । नेपाल लगायत भारतको विहार, उत्तरप्रदेश, झारखण्ड, राजस्थान र महाराष्ट्रमा समेत हरितालिका तिज मनाइन्छ । महाराष्ट्रमा गौरी हाब्बा पनि भनिन्छ । माता पार्वतीले आफ्नो १०८ औं जन्ममा लामो तपस्या पछि शिवलाई स्वामीको रुपमा पाएको र उनको तपस्या सफल भएको दिनको रुपमा हरितालिका तिजलाई लिइन्छ । त्यसैको सम्झनामा माता पार्वती र भगवान् शिवको पुजा आराधना गरी रातिमा चन्द्रमाको पुजा गरेपछि ब्रत सक्ने परम्परा छ । तिजका अवसरमा महिलाहरुले आफ्ना साथीसंगिहरु भेट्ने, गित गाउने, नाच्ने, रमाइलो गर्ने परम्परा छ । यद्यपी तिज मनाउने क्रममा बढ्दो आधुनिकता सँगै बढि भड्किलो हुँदै गएको, बढि खर्चिलो भएको र तिजमा नाममा विकृतिहरु फैलिएको जनगुनासो पनि त्यत्तिकै छ । खासगरी हरितालिका तिज ३ दिन मनाउने गरिन्छ ।
तिजको पहिलो दिनलाई दरखाने दिन भनिन्छ । यो दिन महिलाहरु आफ्नो दाजुभाई, बुबाआमा सहित भइ मिठा र आडिलो खानेकुरा खाने गर्दछन् । तर अचेल यो चलनलाई करिब एक महिना अघिदेखि नै साथीसंगि जम्मा हुने र दरखाने गर्न थालिएको छ । जुन कदापि ठिक होइन । यसले सामाजिक विकृति जन्माएको छ । जुन पर्व जुन उद्देश्यले मनाउने हो, जुन दिन मनाउने हो त्यो दिन मात्रै मनाउँदा उपयुक्त हुन्छ ।
हरितालिका तिजको दोश्रो दिन ब्रत बस्ने दिन हो । यो दिन दिनभर केहि नखाइ भगवान् शिवको पुजा गर्ने चलन छ । पुजाका लागि शिव मन्दिरहरुमा जाने, पुजा गर्ने र पुजा सकेपछि रमाइलो गर्ने गरिन्छ । पुजाका लागि महिलाहरुले सोह्र सिंगार, गरगहना पहिरिने हुँदा त्यसको भड्किलोपनले गर्दा शहरी समुदायमा अनेक खालका विकृतिहरु पनि भित्रिएका छन् । सामाजिक रुपमा सद्भाव बढाउने गरी मनाउनु पर्ने पर्व त्यसो हुन सकिरहेको छैन ।
तिजको तेश्रो तथा अन्तिम दिनको रुपमा ऋषि पञ्चमीलाई लिइन्छ । यो दिन नदि तलाउमा दतिवनका डाँठ, पात, रातो माटो आदि समेतले नुहाइ सप्तऋषिहरुको पुजा गरे पछि तिजको सम्पुर्ण प्रकृया सकिन्छ ।
हिन्दु संस्कारमा देवादि देव महादेवको सम्झनामा गरिने यो ब्रत मन, बचन र कर्मले पवित्र हुनुपर्छ न कि अरुको देखासिकी र भड्काउमा होइन । हुनेखाने र कमजोर वर्गले आफु आफुमा खुशी साट्न सकिने खालको हुनुपर्छ । अरुको इर्श्या, डाह र आरिषबाट प्रभावित भएर होइन । आफ्नो र आफ्ना समुदायको हैसियत अनुसार पर्व मनाउँदा अत्यन्त सकारात्मक सन्देश जान्छ र संस्कृति परम्पराको समेत जगेर्ना हुनसक्छ । खर्चिलो र भड्किलोपनले पर्वको महत्वलाई झन् ओझेलमा पार्न सक्छ । त्यसैले यस्ता चाडपर्व मनाउँदा सोचेर, विचार गरेर, सामाजिक सामुदायिक सद्भावका साथ मनाउनुपर्छ ।
