गोलगप्पा वा पानीपुरी भारतीयहरूको मनपर्ने सडक खानाहरू मध्ये एक हो। कुनै पनि बजारमा जाँदा पानीपुरी स्टल वरपर ग्राहकको भीड देखिन्छ । कोरोना महामारीका बेला लकडाउन हुँदा र बाहिर निस्कन प्रतिबन्ध लागेपछि मानिसहरूले घरमै आफ्नो मनपर्ने स्ट्रीट फूड बनाउन थालेका थिए । गुगल इन्डियाको तथ्यांक अनुसार लकडाउनको समयमा पानीपुरी रेसिपीको खोजी १०७ प्रतिशतले बढेको छ । तर अहिले पानीपुरीको बारेमा केही चकित पार्ने तथ्य बाहिर आएको छ । पानीपुरीमा केही खतरनाक तत्व पाइन्छ जसले क्यान्सर गराउन सक्छ ।
कर्नाटकको फूड सेफ्टी डिपार्टमेन्टले गरेको एक सर्वेक्षणमा पानीपुरीमा केही चिज मिसाइन्छ जसले क्यान्सरको खतरा निम्त्याउन सक्छ । सर्वेक्षणका अनुसार पानीपुरीमा मात्रै नभई अन्य सडक खानेकुरामा पनि कतिपय यस्ता कुराको प्रयोग हुने गरेको छ, जसले क्यान्सर हुने सम्भावना रहन्छ ।
पानीपुरीको पानीमा कृत्रिम रंगको प्रयोग खतरनाक
कर्नाटक सरकारको वेबसाइटमा दिइएको जानकारी अनुसार यसको खाद्य सुरक्षा विभागले गत पाँच महिनामा हजारौं खानाको नमूना परीक्षण गरेको छ। जसमध्ये पानीपुरीको २ सय ६० वटा नमूना थिए । तीमध्ये २२ प्रतिशतमा क्यान्सर हुन सक्ने तत्वहरू थिए। जसमध्ये ४१ वटा नमूनामा कृत्रिम रंग र क्यान्सरजन्य तत्व भेटिएको थियो । कार्सिनोजेनिक तत्वले क्यान्सर निम्त्याउन सक्छ।
कर्नाटक खाद्य सुरक्षा आयुक्त के। ‘इन्डियन एक्सप्रेस’सँग कुरा गर्दै श्रीनिवासले अनुसन्धानका क्रममा सडकको खाना खाँदा केही मानिसलाई झाडापखाला, बान्ता र अन्य स्वास्थ्य समस्या देखिएको बताए । यसपछि खाद्य सुरक्षा विभागले कृत्रिम रंग प्रयोग गर्ने होटल तथा बिक्रेतालाई कारबाही गरेको हो । कारबाहीका क्रममा पानीपुरीमा प्रयोग हुने पानीमा कृत्रिम रङ प्रयोग गरेको खुलेको छ ।
यसबाहेक स्वास्थ्यका लागि खतरनाक कबाब, बन्दागोभी मन्चुरियन, शवरमा जस्ता परिकारमा पनि कृत्रिम रंगको प्रयोग गरिएको थियो । यसपछि कर्नाटकमा यी परिकारमा कृत्रिम रंगको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । तर जुलाईमा गरिएको अनुसन्धानले पानीपुरीमा क्यान्सर निम्त्याउने खतरनाक तत्व पाइने खुलासा गरेको थियो । उनीहरुमा मानिसको स्वास्थ्यका लागि खतरनाक ब्याक्टेरिया भेटिएको थियो । कर्नाटक खाद्य सुरक्षा विभागले लिएको नमूनामा टार्ट्राजिन, सूर्यास्त पहेंलो, रोडामाइन बी र ब्रिलियन्ट नीलो रंग भेटिएको थियो। यसले क्यान्सर वा मृगौलालाई क्षति पुर्याउन सक्छ। साथै, कर्नाटकका स्वास्थ्य मन्त्री दिनेश गुन्डु रावले सोशल मिडिया प्लेटफर्म X मा लेखे, “कटन क्यान्डी, मन्चुरियन र कबाबमा कृत्रिम रंगको प्रयोगलाई प्रतिबन्ध लगाइएको छ। तर अहिले पानीपुरीमा पनि खतरनाक तत्व भेटिएको छ ।
कृत्रिम रंगको प्रयोग कति हानिकारक छ?
हामीले कर्नाटकका खाना र पोषण विशेषज्ञहरूबाट फास्ट फूडमा प्रयोग हुने रोडामिन बी के हो र यो कत्तिको खतरनाक छ भनेर पत्ता लगाउने प्रयास गर्यौं। पोषणविद् डा रेणुका मिन्डेले बीबीसी मराठीलाई बताइन्, “रोडामाइन बी एक रासायनिक रातो रंग हो जसलाई औद्योगिक रङको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। तर यो रङ प्राकृतिक रङभन्दा सस्तो भएकोले यसलाई क्यान्डी, चिकन टिक्का, पनीर टिक्कामा प्रयोग गरिन्छ। यस्ता रङ भएका खानेकुरा खाँदा एलर्जी हुन सक्छ, आन्द्रालाई असर गर्न सक्छ र दम पनि लाग्न सक्छ।”
डा. रेणुका विगत ३० वर्षदेखि आहारविद्को रूपमा काम गर्दै आएकी छिन्। मुम्बई, औरंगाबाद, बडोदामा काम गरेपछि उनी अहिले नागपुरमा काम गरिरहेकी छिन् ।
नागपुर युनिभर्सिटीकी फूड टेक्नोलोजी विज्ञ कल्पना जाधव भन्छिन्, “खाद्य वस्तुलाई आकर्षक बनाउन केसरको प्रयोग गर्नुपर्छ। तर अहिले प्राकृतिक रंगको सट्टा कृत्रिम रंगको प्रयोग हुन थालेको छ । रस्मलाई, मिठाईलगायत धेरै खाद्यवस्तुमा कृत्रिम रंगको प्रयोग गरिन्छ। यसमा कार्सिनोजेन्स हुन्छ। “यसले क्यान्सरको जोखिम निम्त्याउन सक्छ।” उनी भन्छिन्, “खानालाई आकर्षक बनाउन वा खानामा स्वाद थप्न अजिनोमोटो प्रयोग गरिन्छ। यसमा मोनोसोडियम ग्लुटामेट हुन्छ। सीमित मात्रामा प्रयोग गरेमा यो स्वास्थ्यका लागि सुरक्षित हुन्छ। तर, धेरै मात्रामा प्रयोग गरिएमा यो खतरनाक हुन सक्छ। ठूलो मात्रामा यसले मृगौला र आन्द्राहरूमा साइड इफेक्ट पनि गर्न सक्छ।
पानीपुरी खानुअघि जान्नुहोस् यी कुराहरु
डा. रेणुका मिन्डे भन्छिन्, ‘पानीपुरीको पानीको रंग हरियो देखिन्छ । पुदिना र धनिया मिसाएर हरियो रंगको पानी बनाउने विश्वास गरिन्छ। यद्यपि, यसले धनिया र पुदिनाको कम मात्रा प्रयोग गर्दछ र रासायनिक रूपमा तयार गरिएको हरियो रङ थप्छ (पहेँलो र सुन्तलासँग मिसाइएको हरियो रङलाई ग्रीन फास्ट एफसीएफ भनिन्छ)। उनी भन्छिन्, “यस्तो पानीपुरी खाँदा स्वास्थ्यमा नराम्रो असर पर्छ। पानी अक्सर उमालेर प्रयोग गरिँदैन। पानीमा बरफ मिसाउँदा त्यसमा खतरनाक ब्याक्टेरिया बढ्न सक्छ। यसले पखाला र बान्ता हुन सक्छ।”
समाधान के होला ?
यति हुँदाहुँदै पनि पानीपुरी खान मन छ भने के सावधानी अपनाउनु पर्छ ?
वास्तवमा, बजारमा केही कार्टहरू भारतीय खाद्य सुरक्षा र मानक प्राधिकरण (FSSAI) प्रमाणित छन्। यसको मतलब यी कार्टहरूले FSSAI द्वारा निर्धारित मापदण्डहरू पछ्याउँछन्। त्यसैले यस्ता गाडामा खाना खाँदा स्वास्थ्य समस्याको जोखिम कम हुन्छ । दोस्रो, हामीले कृत्रिम रङको खाना खानुको सट्टा खानामा प्राकृतिक रङको प्रयोग गर्नुपर्छ। चुकन्दर, पालक, धनिया र गाजरबाट बनाइएका रंगहरू खाना र स्वास्थ्यका लागि धेरै राम्रो हुन्छन्। तर, यदि तपाई आफ्नो स्वास्थ्यमा असर नपरोस् भन्ने चाहनुहुन्छ भने घरमै पानीपुरी बनाउनु नै उत्तम उपाय हो ।
