संसारभर चार फरक प्रजातिको राजा कोब्राको खोज

किंग कोब्रा, एक सर्प यसको घातक विष को लागी परिचित छ। लामो समयदेखि यो सर्पले मानिसलाई आकर्षित गर्नुका साथै डराउदै आएको छ । तर, अहिले प्रख्यात हर्पेटोलोजिस्ट डा गौरी शंकरले किंग कोब्राको बारेमा अभूतपूर्व खोज गरेका छन् । यसमा उनले किंग कोब्राका चार फरक प्रजाति रहेको पत्ता लगाए ।

डा. शंकरको यो खोज निकै डरलाग्दो अनुभवबाट सुरु भयो । सन् २००५ मा उनलाई किंग कोब्राले टोकेको थियो जसका कारण उनको झण्डै मृत्यु भएको थियो । तर, यो डरलाग्दो अनुभवले उनलाई किंग कोब्रा बारे जान्नको लागि थप चासो जगाएको थियो।

शताब्दी पुरानो रहस्य खुल्यो
सन् १८३६ मा डेनमार्कका एक अनुसन्धानकर्ता थिओडोर एडवर्ड क्यान्टरले संसारलाई यसबारे बताएपछि विज्ञानले पहिलो पटक किङ कोब्राको बारेमा थाहा पाएको थियो।
तर, भर्खरै भएको एउटा ठूलो खोजले किंग कोब्राको एक नभई चार फरक प्रजाति रहेको खुलासा गरेको छ ।

डा. एसआर गणेश डा गौरी शंकरको नेतृत्वमा रहेको अनुसन्धान टोलीका प्रमुख सदस्य हुन्। ती सर्पहरू बस्ने प्राकृतिक ठाउँमा हामीले धेरै अनुसन्धान नगरेकाले किंग कोब्राको बारेमा धेरै थाहा नभएको उनले बताए । तर, यो खोजले भविष्यको अनुसन्धानको लागि बाटो खोल्नेछ। किंग कोब्राका अन्य धेरै रहस्यहरु खुल्न बाँकी छ । यो खोज तिनीहरूको बारेमा थप जान्न तिर एक सुरुवात हो।

चार विभिन्न प्रजातिहरू
अनुसन्धान टोलीले धेरै क्षेत्रका २०० भन्दा बढी किंग कोब्राको जीनोम (डीएनए) अध्ययन गरी चार प्रजाति पत्ता लगाएको छ ।

Ophiophagus Kalinga: भारतको पश्चिमी घाटमा पाइन्छ।
ओफिओफ्यागस हन्ना: पूर्वी पाकिस्तान, उत्तर भारत र उत्तर-पूर्वी भारतमा पाइन्छ।
Ophiophagus bangarus: भारत र चीन को क्षेत्रहरु मा बसोबास।
Ophiophagus salvatana: इन्डो-मलेसिया र फिलिपिन्समा लुजोन द्वीपसमूह सम्म पाइन्छ।

एन्टी-वेनम विशेषज्ञ डा मनोज भन्छन् कि यो खोजले लामो समयदेखि चलिआएको विश्वासलाई चुनौती दिन्छ र किंग कोब्रालाई अझ राम्रोसँग बुझ्न मद्दत गर्दछ। डा. मनोज हाल आईसीएमआरसँग रसेल भाइपरको टोकाइबाट बच्न विशेष औषधि बनाउनमा काम गरिरहेका छन्। उनले भने, “यस खोजले किंग कोब्रालाई अझ राम्ररी बुझ्नको लागि अध्ययन जारी राख्नु महत्त्वपूर्ण छ, ताकि यो रोचक प्रजातिको बारेमा थप जानकारी पाउन सकिन्छ।”

नयाँ प्रजातिको खोज
शताब्दीयौंदेखि, यो विश्वास गरिन्थ्यो कि भारतमा ओफियोफ्यागस हन्ना नामको किंग कोब्राको एक प्रजाति मात्र पाइन्छ। तर, दश वर्षको अनुसन्धानपछि डा गौरी शंकर र उनको टोलीले पश्चिमी घाटमा मात्रै पाइने किङ कोब्राको विशेष प्रजाति रहेको पत्ता लगाए । ओफिओफ्यागस कलिङा नामको यो नयाँ प्रजाति पश्चिमी घाटमा मात्र पाइन्छ। तपाईंले यो संसारमा कतै देख्नुहुने छैन।

“कलिंगा” नाम कर्नाटकका स्थानीय मानिसहरूले राजा कोब्राको लागि प्रयोग गरेको नामबाट आएको हो। यो नाम राखेर अनुसन्धानकर्ताहरूले स्थानीय संस्कृतिप्रति सम्मान र त्यहाँका मानिसहरूलाई सर्पको महत्त्व देखाएको छ। डा. शंकर भन्छन्, “उत्तरा कन्नड जस्ता क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायहरू किंग कोबरासँग डराउँदैनन्। उनीहरूलाई आदर गर्छन्।” “यसको कारण हो कि किंग कोब्राहरूले विषालु सर्पहरू सहित अन्य सर्पहरू खान्छन्। यी अन्य सर्पहरू खाएर, राजा कोब्राहरूले मानिसहरूलाई सुरक्षित वातावरण प्रदान गर्न मद्दत गर्दछ।”

ओफियोफ्यागस कलिङ्गाको खोजले प्रख्यात क्षेत्रहरूमा पनि अझै धेरै कुरा पत्ता लगाउन बाँकी रहेको देखाएको उनी जोड दिन्छन्। यसले पनि वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रकृति बचाउने प्रयासमा स्थानीय जनताको विचारलाई ध्यानपूर्वक सुन्नु कत्तिको महत्त्वपूर्ण छ भनेर देखाउँछ। त्यस्तै, फिलिपिन्सको लुजोन टापुमा पाइने किङ कोब्रा प्रजातिको नाम ‘साल्भाटाना’ राखिएको थियो, जसलाई त्यहाँका स्थानीयले प्रयोग गर्ने गरेका छन् । डा शंकर भन्छन्, “यसपछि संसारभरका मानिसहरूले किंग कोब्राको लागि स्थानीय मानिसहरूले प्रयोग गर्ने नामलाई चिन्नुहुनेछ, जसले सर्पहरूलाई बचाउने नयाँ तरिकाहरू पत्ता लगाउन मद्दत गर्न सक्छ।”

सर्पको टोकाई रोकथामका चुनौतीहरू
भारतमा चार धेरै खतरनाक सर्पहरू छन्, जसलाई “बिग फोर” भनिन्छ। जसका नाम इन्डियन कोबरा, इन्डियन क्रेट, रसेलको भाइपर र स-स्केल्ड भाइपर हुन्। भारतमा सर्पको टोकाइबाट हुने अधिकांश मृत्युका लागि यी सर्पहरू जिम्मेवार छन्। डा. एनएस मनोज एक ICMR वैज्ञानिक र युनिभर्सल स्नेकबाइट शिक्षा र अनुसन्धान संस्थानका संस्थापक हुन्। उनका अनुसार यी चार सर्पले मुलुकमा ९० प्रतिशत सर्पको टोकाइबाट मृत्यु हुने गरेको छ । भारतमा सर्पको टोकाइको उपचारमा ठूलो समस्या भनेको यसको लागि पर्याप्त औषधि उपलब्ध नहुनु हो।

भारतमा, धेरैजसो अवसरहरूमा, एउटै औषधि सबै चार खतरनाक सर्पहरूको टोकाइको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ। तर, विभिन्न सर्पहरूको लागि कुनै विशेष औषधि उपलब्ध छैन। यदि हामी किंग कोब्राको टोकाइको बारेमा कुरा गर्छौं भने, स्थिति अझ जटिल हुन्छ। डा गौरी शंकर भारतमा किंग कोब्राको टोकाइको लागि कुनै विशेष औषधि उपलब्ध नभएको बताउँछन्। तिनीहरूसँग भएका औषधिहरू, थाइल्यान्डबाट आउने औषधिहरूले पनि प्रायः राम्रोसँग काम गर्दैनन्। किंग कोब्राको टोकाइबाट बच्न आफ्नो उपचारमा आएका चुनौतीबारे डा शंकरले बताए । उनी भन्छन्, “सौभाग्यवश कोब्राको टोकाइ धेरै खतरनाक थिएन र मेरो स्नायु प्रणालीमा कुनै क्षति भएको थिएन।””तर म अझै बिरामी महसुस गरिरहेको थिएँ। भारत र थाइल्याण्डबाट लिएको औषधिले मेरो शरीरमा कुनै प्रभाव पारेन।”

“औषधिले काम नगरेपछि डाक्टरहरूले विषसँग लड्नुको सट्टा लक्षणहरूको उपचारमा ध्यान केन्द्रित गरे। यो कोभिड-१९ को प्रारम्भिक दिनहरूमा चिकित्सकहरूले पीडितका लक्षणहरूको उपचार गर्ने तरिका जस्तै हो।” डा. शंकर जोड दिन्छन्, “हामीलाई हरेक प्रकारको सर्पको टोकाइको लागि विशेष औषधि चाहिन्छ, ताकि राम्रो उपचार गर्न सकिन्छ। ‘बिग फोर’ सर्पले टोक्ने जत्तिको किंग कोब्राको टोकाइ सामान्य नभए पनि डा गौरी शंकर किंग कोब्राको टोकाइको लागि विशेष औषधि हुनु जरुरी रहेको बताउँछन्। यसले मानिसहरूलाई किंग कोब्रासँग कम डराउनेछ र किंग कोब्राको सुरक्षामा पनि मद्दत गर्नेछ। यसबाहेक, संसारभर चार फरक प्रजातिको राजा कोब्राको खोजले सर्पको विष धेरै जटिल छ भनेर देखाउँछ। साथै हामीलाई प्रत्येक प्रकारको सर्पको टोकाइको लागि विशेष औषधि चाहिन्छ।

विशेष antivenom को आवश्यकता
सर्पको विषको प्रभावलाई हटाउने औषधि बनाउन निकै जटिल र महँगो छ। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सबैभन्दा विषालु सर्पको टोकाइबाट बच्न औषधिको विकासलाई प्राथमिकता दिइरहेको छ। भारतमा, “बिग फोर” सर्पको टोकाइले ठूलो खतरा निम्त्याउन सक्छ। तर, किंग कोब्राको टोकाइबाट मृत्यु हुनेको संख्या तुलनात्मक रूपमा कम छ ।डा. मनोज र डा. गणेशका अनुसार “किङ्ग कोब्रा विषको प्रभावलाई हटाउने औषधि बनाउनु प्राथमिकतामा नपर्नुको कारण यही हो।” भर्खरै, किंग कोब्राका धेरै प्रजातिहरूको खोज र विशेष गरी ओफिओफ्यागस कलिंगाको खोजले विशेष प्रकारको औषधिको आवश्यकतामा ध्यान आकर्षित गरेको छ।

हाल भारतमा उपलब्ध पोलिभ्यालेन्ट एन्टिभेनम र थाइल्याण्डबाट पाइने मोनोभ्यालेन्ट एन्टिभेनम दुवैले यस विशेष प्रजातिको सर्पको विषलाई निर्मूल पार्न मद्दत नगर्ने डा. शंकर जोड दिन्छन्।यस समस्यालाई हटाउन, उनले ओफिओफ्यागस कलिंगाको लागि मोनोभ्यालेन्ट एन्टी-वेनमको विकासको बारेमा कुरा गर्छन्। यस विशष गरी किङ कोब्रा प्रजातिका लागि प्रभावकारी हुने मोनोभ्यालेन्ट एन्टि-वेनम बनाएर त्यो डर हटाएर सर्पको संरक्षणलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिने डा शंकरको विश्वास छ। उनले भने, “ती सर्पहरूले कुनै खतरा नरहेको बुझेर सायद मानिसहरूले ती प्राणीहरूलाई सम्मान गर्न थाल्नेछन् र हामी मानव र सर्प शान्तिमा बस्ने भविष्यको लागि काम गर्न सक्छौं।” तर, यसलाई बनाउने लागत र बनाउने विधिलाई कसरी सरल बनाउने भन्नेमा डा. मनोज जोड दिन्छन् ।यसले किंग कोब्राको नयाँ प्रजाति सहित विभिन्न सर्प प्रजातिका लागि मोनोभ्यालेन्ट एन्टि वेनमको विकासमा मद्दत गर्नेछ।

कोबरा र राजा कोबरा बीचको भिन्नता
कोबरा र किंग कोबरालाई प्रायः बोलचालमा कोब्रा भनेर चिनिन्छ, यद्यपि दुबै फरक पुस्ताबाट आएका हुन्, जसका कारण तिनीहरूको जीवनशैली, खानपान र व्यवहारमा भिन्नता छ।

प्रजातिहरू
कोब्राहरू नाजा प्रजातिबाट आउँछन् भने किंग कोब्रास ओफिओफ्यागस प्रजातिबाट आउँछन्। तपाईं कहाँ बस्नुहुन्छ, कोब्रा प्रायः कृषि क्षेत्र र शहरी क्षेत्रका साथै मानव जनसंख्या भएको क्षेत्रमा पाइन्छ। जबकि किंग कोबरा प्रायः घना जंगल, उच्च उचाई क्षेत्र र कम जनसंख्या भएको क्षेत्रमा पाइन्छ।
प्रजनन
कोब्राले आफ्नो अण्डालाई जोगाउँछ तर गुँडमा हाल्दैन भने किंग कोब्राले अनौठो गुँड बनाएर त्यसमा अण्डा राखेर सुरक्षा गर्छ।
खानुहोस्
कोब्राहरूले विशेष गरी मुसा, गिलहरी, चरा र भ्यागुता जस्ता साना जनावरहरू खान्छन्। जबकि किंग कोब्राले सर्प मात्र खान्छन्, जसमा कोब्रा, क्रेट्स र अन्य विषाक्त प्रजातिहरू जस्तै सर्पहरू समावेश छन्।

BBC को लागि सामूहिक न्यूजरूम द्वारा प्रकाशित।