तितोपाटी- महोत्तरी रामगोपालपुरका २० वर्षीय सञ्जय दासलाई दसैँतिहारअघि कतार जान मनै थिएन । तर, भिसा लागिहाल्यो । कम्पनीले टिकट काटेर तुरुन्तै आइहाल्न भन्यो । १७ असोज आइतबार साँझ ६ बजे उनी हतारिँदै त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल आइपुगे ।
उनीजस्तै विदेश जान लागेका अरू थुप्रैका घाँटीमा खादा, माला अनि निधारमा रातो टीका देखिन्थ्यो । उनीहरूलाई छोड्न आफन्तहरू पनि सँगै त्रिभुवन विमानस्थलमा आएका थिए ।
तर, सञ्जयको निधारमा कुनै टीका थिएन । घाँटीमा खादा वा माला पनि थिएन । उनलाई बिदाइ गर्नचाहिँ गाउँका दाइ सन्तोष आएका थिए । पीसीआर रिपोर्टमा छाप लगाउन लाइन बसेका सञ्जयले भने, ‘हामी दसैँभन्दा पनि तिहारमा खुब रमाइलो गर्थ्यौं । परिवारका सबै एक ठाउँ भइन्थ्यो । साथीभाइहरूसँग फिल्म हेर्न गइन्थ्यो ।’ सञ्जयले अबका केही तिहार विगतको सम्झनामै गुजार्नेछन् ।
सञ्जय दास (बायाँ) ।
यसरी चाडबाडको मुखैमा विदेशिनु उनको रहर पक्कै होइन । दाइ, दुई बहिनी, आमा र बुबा गरी ६ जनाको परिवार छ उनकाे । बुबाआमा दुवै दमका रोगी छन् । उनीहरूका हातगोडा कमजोर भएका छन् । आँखा धमिलिएका छन् । कान पनि कम सुन्छन् ।
दाजु काठमाडौंमा ज्यालादारी गर्छन् । तर, उनको कमाइले मात्र घर चलाउन मुस्किल छ । सञ्जय भन्छन्, ‘लाउन, खान त बनिबुतो गरेर भए पनि टारिएला । तर, दुई छोरीको बिहे गर्न सकिँदैन कि भन्ने चिन्ता आमाबुबालाई छ । म पनि मेरा बहिनीहरूले दुःख पाएको देख्न सक्दिनँ । त्यसैले ११ को पढाइ छोडेँ अनि यी… कतार हिँडे ।’
सुरुकै प्रयासमा भिसा लाग्दा मिलेको खुसी उनले मनाउन पाएनन्, जब दसैँअघि नै देश छोड्नुपर्ने सन्देश म्यानपावर कम्पनीले पठायो । भन्छन्, ‘भिसा नलागेको भए म गाउँमै हुन्थेँ, दसैँतिहार मनाउन पाउँथेँ । तर, मसँग दुःख पनि हुन्थ्यो, मेरा आमाबुबाको थाप्लोमा ऋण बढेको बढ्यै हुन्थ्यो । बहिनीहरूको बिजोग हुन्थ्यो’, सञ्जय भन्छन् ।
कतारमा गर्नुपर्ने कामलाई लिएर भने उनी प्रस्ट छैनन् । पासपोर्टमा लेबर भिसा लागेको तर दोहा पुगेपछि जेसीबी अपरेटरको काम मिलाइदिने आश्वासन म्यानपावरले दिएको उनले सुनाए । ‘अब जे पर्छ, हेरौँला’, उनले दृढता व्यक्त गरे ।
पीसीआर रिपोर्टमा छाप हानेपछि उनी टिकट जाँचतिर लम्किए । पछिपछि सन्तोष पनि गए । त्यहाँ लाइन थियो । दाजुभाइले एक सेल्फी लिए, हात मिलाए अनि अंकमाल गरेर छुट्टिए ।
केही अघिसम्म हाँसीखुसी बोलिरहेका सञ्जय एकाएक भावुक बने । आँखाभरि आँसु पार्दै दाइ फर्केको हेरिरहे । ‘भाइ छिटो गर, कहाँ बीचमा उभेको ?’, टिकट जाँचमा रहेका सुरक्षाकर्मीलाई सुनेपछि हतारहतार सञ्जयले हातको मास्कले आँसु पुछे । फेरि त्यो मास्क मुखमा लगाए अनि लगेज तान्दै भित्र छिरे ।
सिन्धुपाल्चोक इन्द्रावती गाउँपालिका–४, नवलपुरका आरुज तामाङ दसैँकाे मुखमा खिन्न मन लिएर दुबई उड्दै थिए । आबुधाबी कम्पनीमा क्यान्टिन हेल्पर बनेर काम गर्न हिँडेको बताउने उनलाई छोड्न आमा, बहिनी र साथीहरू एयरपोर्टसम्म पुगेका थिए । ‘दसैँको बेला परिवार छोडेर जान मन त कहाँ थियो र ? तर, यहाँ बसेर पनि त काम पाइएन । महिनाकाे १६ सय दिराम (नेपालको करिब ५० हजार रुपैयाँ) कमाउन विदेशिँदै छु’, उनले भने । काठमाडौंमा स्नातक अध्ययनरत आफ्ना केही साथी पनि दुबई जान भिसा पर्खिरहेको उनले बताए ।
विदेश जानेहरूको भिडभाडमा धक्का खाँदै उनी टिकट जाँचतिर अघि बढे । यता, आमा, बहिनी र साथीहरूले भावकु बनेर बिदाइको हात हल्लाए ।
पुर्पुरोमा हात राखेर अन्दाजी ३५ वर्षीय पुरुष लगेजमाथि टुसुक्क बसेका थिए । विमानस्थल प्रस्थान ब्लकको पिलरमा ढेसिएका उनको दाहिने खुट्टामा समातेर उभिएकी ५ वर्षीया छोरी बुबाको अनुहारमा ट्वाल्ल परेर हेरिरहेकी थिइन् । रातो कुर्ता सलवार लगाएर छेउमै बसेकी उनकी श्रीमती आँखाभरि आँसु पारेर एकोहोरिएकी थिइन् । यी पतिपत्नीबीच एउटा अनौठो शून्यता थियो । उनीहरू आपसमा कुरा गर्न सकिरहेका थिएनन् । लामो मौनतापछि ती पुरुषले छोरीलाई उठाउँछन्, गालामा माया गर्छन् र काँधमा राख्छन् । अनि श्रीमतीलाई सोध्छन्, ‘पानी खान्छ्यौ ?’ श्रीमतीले मुख छोपिने गरी ओढेको सल हल्का उठाएर आँसु पुस्छिन् र जवाफ फर्काउँछिन्, ‘भैगो ।’ उनी आफ्नो सानो ब्यागबाट दुइटा ट्याब्लेट निकालेर दिँदै भन्छिन्, ‘बसमा आउँदा त उल्टी गर्नु’भो, पिलेनमा पनि त्यस्तै होला, चढ्नेबित्तिकै यो खानू ।’ उनले एन्टिमेटिक ट्याब्लेट श्रीममान्काे हातमा थमाइदिइन् ।
‘तपाईं कुन देश जान लाग्नुभएको ?’
प्रश्न सुनेपछि उनी सम्हालिए, ‘कतार ।’
संवाददाताको घाँटीमा मिडिया परिचयपत्र देखेपछि उनले आफ्नो नाम नखुलाइदिन र फोटो नखिच्न आग्रह गरे । भने, ‘अरूलाई दुःख देखाएर के हुन्छ ? तपाईंहरूले लेखेर के हुन्छ ? सरकारले सुनेर के हुन्छ ?’
कञ्चनपुर भीमदत्तनगरका उनी टिकट जाँचतिर अघि बढ्छन् । त्यो देखेर श्रीमती रुन थाल्छिन् अनि आमालाई देखेर छोरी रुन थाल्छिन् ।
दसैँमा टीका लाउने दिन आउनुभन्दा साता दिनअघि नै निधारमा रातो अक्षता अनि घाँटीमा माला लगाएकाहरू थुप्रै देखिन्थे त्यहाँ ।
सर्लाही बरहथवा नगरपालिका– ५ का श्यामबाबु दासले पोहोर साल दसैँ मान्न कुवेतस्थित कम्पनीबाट बिदा लिए । कोरोना महामारीले देश लपेटिएकाले उनले सोचेजस्तो भएन । उनी दसैँतिहार सकिएपछि मात्र नेपाल आइपुगे । कोरोनाको दोस्रो लहर सुरु भएकाले कम्पनीले उनलाई बोलाएन ।
अब दसैँतिहार मनाइसकेपछि पनि कम्पनीले नबोलाए अर्को कम्पनीमा प्रयास गर्ने योजना उनले बनाएका थिए । तर, ठ्याक्कै दसैँभन्दा १० दिनअगाडि कम्पनीले तुरुन्तै आउन खबर पठायो । ‘अभागी रहेछु, पोहोर पनि परिवारसँग बसेर दसैँ मान्न पाइएन । यसपालि जब काठमाडौं बस्ने साथीहरू गाउँ फर्किन थाले, गाउँमा रमाइलो हुन थाल्यो, तब कम्पनीले बोलाइदियो’, उनले दुःख पोखे ।
नुवाकोट मदनफेदीका रोमराज पाण्डे आफ्ना छोराछोरीले पनि चाडबाडको मुखमा यसरी विदेशिनु नपरोस् भनेर आफूले देश छोडेको बताउँछन् । घरमा उनका श्रीमती, छोराछोरी छन् । रोमराज विदेश बसेर काम गर्न थालेको १४ वर्ष भयो । ‘हप्ता दिनअघि रेडियोमा दसैँको धुन सुनेपछि छोरा भन्दै थियो, ‘बाबा, यसपालि तपाईंले मलाई टीका लगाएर पैसा दिनुहुन्छ होइन ? सुस्मे (बहिनी) र मलाई पिङ खेल्न लैजानुहुन्छ होइन ?’, उनी भक्कानिए । मेरो छोराले भविष्यमा उसको छोराको इच्छामा मजस्तो निरीह हुन नपरोस् । मेरी कलिली छोरीले उसकी आमाको जस्तो नियति भोग्नु नपरोस् भनेर म यो दुःखलाई साथीजस्तै ठानेर हिँडेको छु ।’
‘आमा त मिल्छ भने नजा भन्नुहुँदै थियो’, कुवेत जाने प्लेन चढ्न हिँडेका शेषकुमार श्रेष्ठले भने, ‘कम्पनीले यही बेला बोलाइदियो । नगएर पनि घर कसरी चलाउनू ? मनले नमान्दा नमान्दै लागियो अब ।’ उनको समूहमा कुवेत नै हिँडेका अरू तीन जना पनि थिए । ती सबै भन्दै थिए, ‘नेताहरू इमानदार भइदिएको भए, कर्मचारीले सबै ठीकठाक गरिदिएको भए, सरकारले राम्रो काम गरिदिएको भए, यहीँ काम गर्न पाइन्थ्यो । दसैँमा हामीले आफ्नो देश छोड्नै पर्दैनथ्यो ।’
कतिपय युवाचाहिँ शनिबार फ्लाइट छ भन्दै अगाडि नै विमानस्थलमा केके प्रक्रिया पूरा गर्नुपर्छ भनेर बुझ्न आएका थिए ।
गाउँलाई दसैँले छोपेको छ । कोदो फुल्दै छ । धान झुल्दै छ । पारिलो घाम र घरीघरी आउने चिसो सिरेटोले दसैँकाे माहाैललाई झन् रमाइलो बनाइरहेको छ । पढ्ने, काम गर्ने सिलसिलामा विदेशिएका, शहर पसेका युवायुवती गाउँ फर्किन थालेका छन् । तर, पर्वत फलेवास थापाठाना-३ की पुनम क्षत्रीको मनमा पोहोरजस्तो उल्लास छैन । दसैँको छेकोमै भाइ सागरको भिसा झर्याे । अघिल्लो साता उनका भाइ सागर कतार उडेका छन् । ‘दसैँचाहिँ मनाएर जाने कुरा थियो । भिसा आइहाल्यो’, पुनमले सुनाइन्, ‘भाइ नहुँदा हाम्राे घरमा दसैँ र तिहार नै खल्लो हुने भयाे ।’ उनका अनुसार सागर नेपालमै सेना वा प्रहरीकाे जागिर खान चाहन्थे । ‘तर, यसमा पनि साेर्सफाेर्स चाहिन्छ । यता समय बर्बाद गर्नुभन्दा विदेश गइयाे भने अलिअलि कमाइ हुन्छ भनेर हिँड्याे’, उनले भनिन्, ‘चाडकाे बेला परिवारमा सन्नाटा छायाे ।’
उनीहरू त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा दसैँको मुखमा देश छोड्नेहरूको लस्कर सानोतिनो छैन ।
असोज लागेयता कामका लागि विदेशिनेको संख्या चार हजार नाघिसकेकाे वैदेशिक राेजगार बाेर्ड सचिवालयकाे तथ्याङ्कले देखाउँछ । यसरी विदेशिनेमा पुरुष ३ हजारभन्दा बढी छन् भने झण्डै एक हजार महिला छन् । १६ सय बढी नेपाली कतार गएका छन् । दुबई, साउदी, ओमान, बहराइन, जापान, साइप्रस, कुवेत, मलेसिया, रोमानिया, माल्दिभ्स, क्रोएसियालगायतका देश जाने नेपालीकाे घुइँचाे विमानस्थलमा देख्न सकिन्छ । अघिल्लाे वर्ष काेराेनाका कारण यस्ताे संख्या कम थियाे । त्यसअघिका वर्षहरूमा त दैनिक हजारभन्दा बढी युवा दसैँकाे मुखमा विदेशिने गरेका वैदेशिक राेजगार विभागका अधिकारी बताउँछन् ।
समाजशास्त्री दीपेश घिमिरेका अनुसार हाम्रो अस्थायी बसाइँसराइँकाे इतिहास हेर्दा पनि कुनै नौजवान कामका लागि देशभित्रै र बाहिर जाने तर दसैँको अवसरमा केही लुगाफाटो, खानेकुरा अनि पैसा बोकेर आफ्नै घर फर्किने गरेको देखिन्छ । दसैँ र तिहार बहुसंख्यक नेपालीहरूको महान् चाड हो । आफन्तहरू जमघट हुनु, ठूलाले सानालाई टीका लगाएर आशीर्वाद दिनु, मीठोमसिनो खाँदै रमाइलो गर्नु यो पर्वको खास विशेषता हो । यसपछि आउने तिहार गाउँटोलमा देउसीभैलो खेल्ने, नाचगान गर्ने, दाजुभाइले दिदीबहिनीको हातबाट सप्रेम टीका लगाउने अर्को उल्लासको पर्व हो । तर, यिनै महत्त्वपूर्ण पर्वको मुखैमा दैनिक सयौँ युवा कामको खोजीमा विदेशिइरहेका छन् ।
पेसा, व्यवसाय गर्दै काठमाडाैंसहितका विभिन्न शहरमा बस्नेहरू दसैँका लागि गाउँ फर्किन थालेका छन् । विदेशमा हुनेहरू पनि छुट्टी मिलाएर दसैँ मनाउन काठमाडाैं ओर्लिइरहेका छन् । तर, चाडबाडको मुखमा भर्खरै विवाह गरेका युवकदेखि मसिना केटाकेटीका बुबाआमासम्म विदेशिइरहेकाे टिठलाग्दाे दृश्य विमानस्थलमा देख्न सकिन्छ । विदेशिनेकाे लर्काेमाझ विमानस्थलमा कतिपयका आफन्तबीच रुवाबासी नै हुने गरेको छ । सीमातिर दसैँ भुलेर भारत छिर्नेहरू पनि थुप्रै हुन्छन् ।
समाजशास्त्री घिमिरे यसलाई दुई तरिकाले अर्थ्याउँछन् । पहिलाे, यसले नेपाली समाजमा आएको सामाजिक, सांस्कृतिक तथा आर्थिक रूपान्तरणको संकेत गर्छ । नागरिकको अवस्था, चेतना तथा बुझाइमा आएको परिवर्तनलाई देखाउँछ । यो एउटा सामाजिक परिवर्तनको द्योतक हो । ‘अब समाजमा रहेका सम्बन्धहरूमा परिवर्तन आएको छ । यस्तो परिवर्तनबाट के बुझ्न सकिन्छ भने, आशीर्वादले आफ्नो समृद्धि सम्भव छ वा भाग्य निर्माण गर्छ भन्नेमा युवापुस्ता विश्वस्त छैन । बरू केही अवसर पाइहाल्यो भने त्यो अवसर छोप्न चाहन्छ’, उनी भन्छन् ।
दाेस्राे, यसले देशमा राेजगारीका अवसरहरू अत्यन्तै कम भएकाे र सरकारले ल्याएका राेजगारीका कार्यक्रमहरूप्रति युवाकाे विकर्षण बुझाउँछ । देशभित्र रहेर आफ्नो आर्थिक उपार्जन गर्न नसक्ने ठानेर ठूलो संख्यामा युवाहरू कामकाे खाेजीमा देश छाेडिरहेका छन् । चाडबाड मात्र नभएर अरू बेला पनि, हरेक दिन सयाैँकाे संख्यामा युवाहरू बाहिरिनुले आन्तरिक रोजगारीको कुरुप चित्रलाई उजागर गरेकाे समाजशास्त्री घिमिरेकाे तर्क छ । देशमा कलकारखाना उद्योग, धन्दा खुल्नुकाे साटाे बन्द भएका छन् । आर्थिक उपार्जनका लागि केही अवसर नदेखेपछि युवाहरू आफ्ना मनका रहर र चाहनालाई गाँठो पारेर विदेशिरहेका छन् ।
हुन त, वैदेशिक राेजगारीले आर्थिक अवसर, गरिबी निवारण, विप्रेषण र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण टेवा पुर्याएको छ । तर, यो नेपाली युवाकाे बाध्यता र कष्टपछि मिलेकाे उपलब्धि भएकाे राेजगारविज्ञहरू बताउँछन् ।
राेजगारविज्ञ डा. गणेश गुरुङ भन्छन्, ‘दसैँ आउनुअघि बिरानो देश जाने रहर कसलाई हुन्छ होला र ? तर, अब बाध्यताका बीच पनि नेपालीहरू रमाउन थालेका छन् भनेर बुझ्नुपर्छ ।’
समाजशास्त्रीसमेत रहेका उनी दसैँ मान्ने ताैरतरिकामा थुप्रै परिवर्तहरू देखा परेको बताउँछन् । ‘पहिला भेटघाट गरेर दसैँ मान्नुपर्छ भन्ने थियो । अहिले प्रविधिको युगले सँगै नभएर पनि दसैँ मनाउने सुविधा दिएको छ । प्रविधिको प्रयोग गरेर पनि दसैँ मनाउन थालिएको छ । यद्यपि, यो बाध्यता नै हो, जुन राज्यको कमजोरिका कारण सिर्जित हो,’ उनी भन्छन् ।
यो समचार शिलापत्रमा- नवराज कुँवर र कौशलकाफ्लेले लेखेकाछन।
