कुल चन्द्रमा: हामी हाम्रो आँखाले एउटा मात्र चन्द्रमा देख्न सक्छौं, तर सौर्यमण्डलमा यस्ता धेरै चन्द्रमाहरू छन् जुन हामीले देख्न सक्दैनौं। पृथ्वीको एउटा चन्द्रमा छ, तर के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ कि अन्य ग्रहहरूमा कतिवटा चन्द्रमा छन्, वा सम्पूर्ण सौर्यमण्डलमा कतिवटा चन्द्रमाहरू हुन सक्छन्?
तपाईले बढीमा कतिवटा चन्द्रमा देख्न सक्नुहुन्छ? यो कस्तो किसिमको प्रश्न हो भनेर तपाई सोचिरहनु भएको होला, किनकि पृथ्वीबाट चन्द्रमा मात्र देखिन्छ। तर यहाँ हामी पृथ्वीको बारेमा होइन तर सम्पूर्ण सौर्यमण्डलको बारेमा कुरा गरिरहेका छौं। हाम्रो ग्रहमा एउटा मात्र चन्द्रमा छ, तर शनि र बृहस्पति जस्ता ग्रहहरूमा धेरै चन्द्रमा छन्। अब यदि पूरै सौर्यमण्डलमा रहेका चन्द्रमाहरूलाई गणना गर्ने हो भने तिनीहरूको कुल संख्या कति हुन्छ? हाम्रो सौर्यमण्डलमा कतिवटा चन्द्रमा हुनसक्छन् भनी बताउनुहोस्।
वास्तवमा, हाम्रो छिमेकमा सयौं, हजारौं होइन, प्राकृतिक उपग्रहहरू छन्, अन्तरिक्ष चट्टानहरूदेखि लिएर सहरको आकारको विशाल गोलाकार निकायहरू जुन सायद यति ठूला छन् कि उनीहरूलाई आफ्नै अधिकारमा ग्रहहरू मान्न सकिन्छ। हामीले सौर्यमण्डलमा अहिलेसम्म कतिवटा चन्द्रमा पत्ता लगाएका छौँ भन्ने कुरा चन्द्रमाको परिभाषामा भर पर्छ।
नासाका अनुसार इन्टरनेशनल एस्ट्रोनोमिकल युनियन (आईएयू) ले आधिकारिक रूपमा सौर्यमण्डलका आठ ग्रहलाई परिक्रमा गर्ने २८८ चन्द्रमालाई मान्यता दिएको छ। तर नासाको जेट प्रोपल्सन ल्याबोरेटरीले पनि ४७३ “सानो शरीरका उपग्रहहरू” अर्थात् क्षुद्रग्रह र बौने ग्रहका चन्द्रमाहरू सूचीकृत गरेको छ। यदि हामीले दुवै प्रकारको गणना गर्छौं भने, धेरै जसो खगोलविद्हरूले गर्नेछन्, यसले प्राकृतिक सौर्यमण्डलका उपग्रहहरूको कुल संख्या ७६१ ल्याउँछ (जुन 2024 सम्म)।
चन्द्रमा के हो?
ताइवानको एकेडेमिया सिनिका इन्स्टिच्युट अफ एस्ट्रोनोमी एन्ड एस्ट्रोफिजिक्सका खगोलविद् एडवर्ड एस्टनले लाइभ साइन्सलाई भने कि चन्द्रमाको सबैभन्दा सरल परिभाषा भनेको ठूलो, गैर-तारेको वस्तुको वरिपरि परिक्रमामा रहेको कुरा हो। तर पनि यो पूर्ण जवाफ होइन। उदाहरणका लागि, हाल पृथ्वीको वरिपरि कक्षामा हजारौं मानव निर्मित उपग्रहहरू छन् जुन माथिको परिभाषा पूरा गर्दछ तर चन्द्रमा मानिने छैन किनभने तिनीहरू प्राकृतिक छैनन्।
उनीहरुलाई चन्द्रमा मानेमा विवाद छ
केही प्राकृतिक उपग्रहहरू, जस्तै अर्ध-चन्द्र र मिनिमूनहरू, छोटो समयको लागि अवस्थित छन् र ग्रहहरूलाई पूर्ण रूपमा परिक्रमा गर्दैनन्। रिंग मुनहरू चट्टानका साना टुक्राहरू हुन् जसले शनि र यूरेनस जस्ता ग्रहहरूको घेरा बनाउँछ। तिनीहरू आफ्नै ग्रहहरू वरिपरि घुम्छन्, तर तिनीहरूलाई चन्द्रमा मान्न सकिँदैन। केही सय फिटभन्दा सानो वस्तुहरू, जसलाई प्रायः ‘रिङ मुन’ वा ‘मूनलेट्स’ भनिन्छ, पनि स्पष्ट परिभाषा हुँदैन। त्यसैले उनीहरुलाई चन्द्रमा मानिदैन ।
पहिचान भएका चन्द्रमाहरूमध्ये पनि विवादका केही बिन्दुहरू छन्। उदाहरणका लागि, ग्रहीय चन्द्रमाहरूलाई दुई समूहमा विभाजन गर्न सकिन्छ-नियमित चन्द्रमाहरू, जुन सामान्यतया ठूला हुन्छन् र तिनीहरूको होस्ट ग्रहको मध्य रेखाको नजिक सानो, गोलाकार कक्षहरू हुन्छन्; र अनियमित चन्द्रमाहरू, जुन धेरै सानो हुन सक्छ र तिनीहरूको होस्ट ग्रहहरू वरिपरि ठूलो, अधिक अण्डाकार कक्षहरू हुन सक्छन्।
नियमित चन्द्रमाहरू मध्ये, लगभग 20 वटा विशाल चन्द्रमाहरू पनि मानिन्छन्, यसको मतलब तिनीहरूको गुरुत्वाकर्षणको कारण तिनीहरू गोलो हुन पर्याप्त छन्।
८ ग्रहका कतिवटा चन्द्रमा छन् ?
सूर्यको सबैभन्दा नजिकबाट सुरु हुँदै, बुध र शुक्रको कुनै चन्द्रमा छैन किनभने तिनीहरू सूर्यको ग्यासको विशाल बलको नजिक छन्। त्यसैले यी ग्रहहरूबाट कुनै पनि सम्भावित चन्द्रमाहरू धेरै पहिले नै खोसिएका छन्। शुक्रको एउटा अर्धचन्द्राकार छ, जुज्वे, तर यो गणना गर्दैन किनभने यो वास्तवमा सूर्यको वरिपरि घुम्छ, शुक्र होइन।
अगाडि बढ्दै छ, हाम्रो पृथ्वीमा एउटा मात्र चन्द्रमा छ। यद्यपि, पृथ्वीमा कम्तिमा सात आधा चन्द्रमा र कहिलेकाहीँ एक वर्षको लागि छुट्टै मिनिमुनहरू छन्। तर यिनिहरुलाई चन्द्रमा मानिदैन । त्यसपछि मंगल ग्रह हो जसमा दुई चन्द्रमाहरू छन्: फोबोस र डेमोस। दुवै केही माइल चौडा र रातो ग्रहको धेरै नजिक कक्षा छन्। फोबोस बिस्तारै मंगल ग्रहतिर खस्दैछ र यो कुनै दिन ठोक्किने भविष्यवाणी गरिएको छ।
जब हामी ठूला ग्रहहरूतिर जान्छौं, चीजहरू थप रोचक हुन थाल्छ। बृहस्पति, सबैभन्दा ठूलो ग्रह, चार ठूला चन्द्रमाहरू – Calisto, Europa, Io र Ganymede सहित 95 चन्द्रमाहरू छन्। ग्यानिमेड सौर्यमण्डलको सबैभन्दा ठूलो चन्द्रमा हो। तर शनिसँग अझै धेरै चन्द्रमाहरू छन्। शनिमा कम्तिमा 146 चन्द्रमाहरू छन्, जसमा छवटा प्रमुख चन्द्रमाहरू, टाइटन, मिमास र एन्सेलाडस छन्। बरफका विशाल ग्रहहरू युरेनस र नेप्च्युनमा क्रमशः २८ र १६ चन्द्रमा छन् र तिनीहरूका बीचमा सातवटा प्रमुख चन्द्रमा छन्।
तर यी संख्याहरू पछिल्ला केही वर्षहरूमा धेरै परिवर्तन भएका छन्। 2023 को प्रारम्भमा, धेरै खगोलविद्हरूले शनिको वरिपरि कम्तिमा 62 नयाँ अनियमित चन्द्रमा र 12 नयाँ जोभियन चन्द्रमा, साथै नेप्च्यूनका दुई चन्द्रमा र यूरेनसको वरिपरि एउटा चन्द्रमा पत्ता लगाएका छन्।
चन्द्रमाको संख्या बढ्दै जानेछ
अत्याधिक शक्तिशाली टेलिस्कोपको आगमनसँगै आगामी केही वर्षमा चन्द्रमाको संख्या तीव्र गतिमा बढ्ने अनुमान गरिएको छ । यदि हामीले सौर्यमण्डलमा धेरै ग्रहहरू भेट्टायौं भने, ग्रहहरूको चन्द्रमाहरूको संख्या पनि बढ्न सक्छ। यस्तै एक मायावी ग्रह प्लानेट नाइन हो। यो एक काल्पनिक विशाल ग्रह हो जुन सौर्यमण्डलको धेरै दुर्गम क्षेत्रहरूमा लुकेको हुन सक्छ। यदि यो ग्रह अवस्थित छ भने, अनुसन्धानकर्ताहरूले पहिले नै अनुमान गरिसकेका छन् कि यो धेरै चन्द्रमाहरूले घेरिएको हुन सक्छ।
जम्मा कति चन्द्रमा हुन सक्छन् ?
